Bij de opgravingen van de Duinenabdij zijn er verschillende opmerkelijke vondsten aangetroffen met graffiti en inscripties op bakstenen, natuurstenen, aardewerk, tinnen borden… Deze vondsten zijn het vertrekpunt voor het expo-concept ‘Symbolen en Tekens’, een tentoonstelling die zou plaatsvinden in 2021. Door corona en opportuniteiten die zich in 2020 aanboden, werd die planning bijgestuurd. De expo gaat in zijn oorspronkelijke vorm niet door. Wel komt er een themaopstelling in het museum met eigen collectiestukken uit de reserve die dit onderwerp mee vorm zullen geven. Sommige ervan worden voor het eerst tentoongesteld.

Met onder andere deze blog en berichten op sociale media, plaatsen we  deze objecten de komende weken extra in de kijker. De publieksgerichte vertalingen van onder meer graffiti en inscripties worden mee verzorgd door  Lobke Decrock. “In het kader van mijn masteropleiding archeologie aan de KU Leuven loop ik stage in het Abdijmuseum. In mijn bachelor schreef ik een paper over het middeleeuwse getijdenlandschap en het duurzaam kustbeheer van kustgemeenschappen aan onze Noordzee. Vanuit deze interesse kwam ik bij het Abdijmuseum als stageplek, want ook de monniken waren nauw verbonden met de zee. Gedurende een vijftiental dagen vervoeg ik het museumteam en leer ik hoe het er achter de schermen aan toegaat. Tijdens de stage werk ik op een aantal opvallende archeologische vondsten uit de Duinenabdij, namelijk leisteenfragmenten waarop graffiti, graveringen en inscripties zijn aangetroffen.”

Graffiti (letterlijk: ‘ingekraste tekeningen’) worden vandaag soms bestempeld als pure (straat)kunst, maar vaak ook als zuiver vandalisme. Graffiti zijn van alle tijden. Bezoekers en gebruikers laten al eeuwen lang persoonlijke sporen van hun aanwezigheid na op gebouwen of op voorwerpen. Oude inscripties (gegraveerde opschriften, woorden of letters) en graffiti bieden ons een venster op het verleden en naar de gedachten van degene die het tot stand brachten.

Van een leien dakje

Een eigenschap van leisteen is dat deze gemakkelijk splijt. Het splijten gebeurt van nature in de aan elkaar evenwijdige splijtvlakken. Een geoefende hand kan dunne parallelle platen klieven, een kunst die men in de middeleeuwen al onder de knie had. De platen zijn het ideale materiaal om daken waterdicht mee te bedekken.

In de Duinenabdij zijn bijna alle daken met daktegels afgewerkt. Enkele gebouwen zoals het transept (kruisbeuk), het hoogkoor en de klokkentoren van de kerk,  een paar torentjes (onder meer deze op de infirmerie), gebouwen van het abtskwartier en een gedeelte van de lekenbroedersvleugel hebben een leien dak. Leien zijn kostbaarder en duurder dan tegels in gebakken aarde. Het is waarschijnlijk niet toevallig dat het gebouw recht voor de hoofdinkom een leien dak had.

Ook konden leisteenfragmenten tussen de voegen van muren worden geplaatst. Het kan dus dat leisteenfragmenten deel uitmaakten van het metselwerk, alhoewel de spijkergaten in sommige leistenen wijzen op dakbedekking als primaire functie. 

Waar haalde de abdij haar leisteen?

De aangetroffen bouwmaterialen vertellen dat de Duinenabdij niet alleen lokaal geproduceerd materiaal verwerkte in haar dakconstructie. Blijkbaar waren er genoeg middelen om dakleien aan te schaffen en naar Koksijde te vervoeren. Leisteen kon bijvoorbeeld uit de Belgische Ardennen, Noordoost Frankrijk, het Duitse Eifelgebied of Engeland komen.

Schrijfleien en leisteengraffiti

Het dunne en vlakke oppervlak maakt van leisteen een ideaal object om op te schrijven en te tekenen. Je kan dit bijvoorbeeld doen met een griffel of met krijt. Beide zijn achteraf af te vegen naar hergebruik toe. Denk maar aan de lei en de griffel die tot het midden van de 20ste eeuw in het onderwijs werden gebruikt. De tekst of tekening kan natuurlijk ook definitief in de leisteen worden ingekrast met een harder materiaal, zoals met een passer of een naald.

De wetenschappelijke studie van inscripties op steen of harde materialen, waar onder graffiti, wordt de epigrafie (Grieks: epi = ‘op’, graphein = ‘schrijven’) genoemd. Op basis van de verscheidenheid kunnen we verschillende groepen onderscheiden. Vooreerst herkennen we een zevental leisteenfragmenten met ingekraste, niet ingevulde, notenbalken. Uit andere voorbeelden, zoals deze aangetroffen in een oude mijnsite van Fosses-La-Ville, leren we dat leistenen muziekborden onder andere werden gebruikt bij muziekonderricht.

Een tweede groep die we kunnen onderscheiden zijn de zonnewijzers. In de collectie van de Duinenabdij vinden we twee fragmenten van ingekraste (onvolledige) zonnewijzers terug. Deze worden traditioneel geïnterpreteerd als de ‘uurwerken’ van de monnik, lekenbroeder of klokkenluider om de juiste tijd voor de kerkdiensten te berekenen. Veel oude kerken hebben nog steeds een ingekraste zonnewijzer in een steunpilaar, meestal aan de zuidkant van de kerk. Eén van de fragmenten is aangetroffen in het kloosterpand van de Duinenabdij.

Een derde groep zijn de figuren en motieven. De merkwaardige tekeningen van draken op een afgedankte daklei spreken tot de verbeelding. Het object werd opgegraven in 1969 ter hoogte van de refter van de lekenbroeders. Ook in het gastenverblijf van de Duinenabdij werd er een leisteen aangetroffen met vermoedelijk de afbeelding van een boot. Zelfs afgelopen zomer nog werden enkele leistenen gevonden bij archeologisch onderzoek op het Sint-Maartensplein te Brugge. De leistenen zijn bewerkt met tekeningen van mythische figuren. Ze zouden dateren uit de 14de eeuw.

Tot slot vermelden we hier ook meer uitgewerkte ontwerpen en schetsen, zoals de ontwerpschetsen en tekenoefeningen van ambachtslieden teruggevonden in Dordrecht (NL). Bij de opgraving van een leerbewerkersatelier vond men ontwerpschetsen voor de versiering van lederen voorwerpen op leien. Het gaat om ingekraste geometrische motieven, lijnen, passeroefeningen en Bijbelse scènes. Daarnaast zijn er ook schetsen die doen denken aan kindertekeningen.

Vragen als ‘zijn het slechts simpele krabbels of schetsen, of bezitten sommige stukken een diepere waarde, betekenis of functie? Wie vervaardigde dit?‘, blijven vaak onbeantwoord. Het is niet altijd even eenvoudig de symbolen en tekens te identificeren. Zo hebben we in de collectie van het Abdijmuseum bijvoorbeeld een stuk met een, tot nu toe, ongeïdentificeerde tekening. Hoe dan ook zijn deze vondsten voor archeologen zeer interessant en vertellen ze ons iets over het dagelijkse leven in de (late) middeleeuwen.

Benieuwd naar meer? In een volgende blog worden de leisteenfragmenten met ingekraste notenbalkjes verder toegelicht. Klinkt dat bij jou ook als muziek in de oren? Hou dan zeker de sociale media van Ten Duinen in de gaten!